پرورش نشا, تغذیه صیفی‌جات, تغذیه گیاهی
اصول کلی کشت گوجه‌فرنگی در گلخانه
مشخصات گیاه‌شناسی گوجه‌فرنگی:
گوجه‌فرنگی با نام علمی Lycopersicon esculentum mill و از خانواده Solanaceae است.گیاهی است چندساله و علفی ولی معمولاً به‌صورت یک‌ساله کشت می‌گردد. اشکال وحشی جنس لیکوپرسیکون دارای بیش از هشت گونه هست. توزیع و پراکندگی طبیعی گونه‌های وحشی این گیاه محدود به کوه‌های آند است. محل یا محل‌های اهلی شدن این گیاه به طور دقیق مشخص نیست. شواهد زیادی دلالت بر منطقه مکزیک دارند. این گیاه ابتدا از موطن خود یعنی پرو به ایتالیا سپس به سایر مناطق اروپا گسترش یافت. گوجه‌فرنگی معمولاً در مناطق بومی یا گرمسیری به‌صورت چندساله است؛ ولی در مناطق معتدل به‌صورت یک‌ساله کشتمی شود. دارای برگ‌های مرکب و ساقه علفی بوده و. خصوصیات گل بدین شرح است: گل‌های گوجه‌فرنگی بر روی نافه کرزن مانندی با درجات متغیر پیچیدگی‌های متعدد ظاهر می‌شوند. قاعده گل‌ها روی ساقه به طور سه در میان‌گره‌های برگی ظاهر می‌شود. گلدهی به‌صورت دایره‌ای بوده و در هر روز یک یا دو گل باز می‌شوند. گلدهی در یک گل‌آذین معیت قبل از اینکه در گل‌آذین قدیمی متوقف گردد، شروع می‌شود. به این دلیل تمامی مراحل باز شدن، معمولاً در یک شاخه وجود دارد. گل دو جنسه است و مادگی توسط لوله توپر که توسط پرچم‌ها به داخل حفره مرکزی ریخته می‌شوند. از آن جایی که گل به حالت آویزان است دانه‌های گرده توسط نیروی ثقل به دهانه لوله جایی که کلاله قرار دارد می‌افتد؛ بنابراین خودگرده‌افشانی به‌صورت خودبه‌خود اتفاق می‌افتد.
در برخی شرایط امکان دگرگرده‌افشانی وجود دارد:
1- گونه‌های خود ناسازگار که دلیل ژنتیکی دارد
2- در برخی از روزهای گرم که بیش از حد معمول برای رشد باشد، ممکن است خامه بیش از اندازه رشد نموده و آماده پذیرش دانه‌های گرده خارجی گردد.
مشاهده شده است که گل‌ها در تمام ساعات طول روز باز می‌شوند. اگرچه گرده‌افشانی نسبت به درجه حرارت متغیر است؛ ولی در اواخر صبح به حداکثر می‌رسد. طول عمر گل‌ها از یک روز در شرایط خشک و گرم مزرعه تا حدود یک هفته در شرایط خنک و مرطوب گلخانه متغیر است.
عادت رشد گوجه‌فرنگی:
از لحاظ عادت رشد ارقام مختلف گوجه‌فرنگی شامل سه حالت رشد نامعین، معین و شبه معین هستند. در ارقام رشد نامعین جوانه انتهایی به رشد خود ادامه داده و پس از تولید هر سه برگ یک گل‌آذین به وجود می‌آید. ارقام گلخانه‌ای مختص به این نوع هستند. هرچند در مزارع نیز ممکن است استفاده گردد. در ارقام با رشد معین جوانه انتهایی پس از مدتی به گل‌آذین ختم می‌گردد. در این ارقام به‌ازای هر دو برگ یک گل‌آذین وجود دارد. معمولاً هر شاخه پس از 2 الی 3 برگ در انتها به یک گل‌آذین محدود می‌شود. در این ارقام نیمه معین به‌ازای هر سه برگ یک گل‌آذین و در نهایت در جوانه انتهایی نیز جوانه گل تولید می‌شود. برای کشت در گلخانه از ارقام با رشد نامعین استفاده می‌شود.
کشت گوجه‌فرنگی در گلخانه:
کشت در گلخانه می‌تواند به‌صورت کشت مستقیم بذر یا کشت نشایی باشد. کشت بذر زمانی صورت می‌گیرد که درجه حرارت محیط بالاتر از 10 درجه سانتیگراد باشد. به طور متوسط در هر گرم حدود 300 بذر گوجه‌فرنگی وجود دارد. عموماً کشت مستقیم بذر در گلخانه توصیه نمی‌شود؛ لذا ابتدا باید خرانه بذرکاری به وجود آمده و پس از نشایی شدن، گیاه به محل‌های اصلی انتقال یابد. معمولاً برای یک هکتار حدود 40 مترمربع خزانه لازم است. خزانه باید در گوشه‌ای از گلخانه آماده شود و لازم است تا تمام مواظبت‌های ضروری از خزانه به عمل آید. زمانی که ارتفاع نشا حدود 20 تا 30 سانتی‌متر رسید بهترین زمان انتقال است. بهتر است 12 تا ساعت 24 قبل از انتقال، خزانه را آبیاری نمود.
کشت گوجه‌فرنگی در گلخانه به‌صورت جوی پشته‌ای و در روش‌های پیشرفته مسطح همراه آبیاری قطره‌ای و یا بر روی پوشش‌های پلاستیکی همراه آبیاری قطره‌ای صورت می‌گیرد. فواصل کشت در گلخانه به‌صورت زیر می‌باشد:
ارقام با رشد نامعین: روی بوته‌ها 120-90 و بین بوته‌ها 35-20 سانتی‌متر
ارقام با رشد معین: روی بوته‌ها 100-80 و بین بوته‌ها 30-20 سانتی‌متر
پس از کاشت در پای هر بوته نخ‌های پنبه‌ای یا مفتول‌های نازک فلزی یا پلاستیک مانند کشت خیار گلخانه‌ای به حالت عمودی به وجود آمده تا گوجه‌فرنگی‌های رونده از آن بالا بروند.
مراقبت از بوته‌های کشت شده در گلخانه:
بهترین درجه حرارت جهت رشد مناسب در روز 24 درجه سانتیگراد در شب 17-16 درجه سانتیگراد می‌باشد. اگر گوجه‌فرنگی وارد دوره رشد زایشی شود، در دمای بالاتر از 27 درجه سانتیگراد رنگ‌پذیری میوه‌ها به‌خوبی صورت نمی‌گیرد و بالاتر از 35 درجه سانتیگراد عمل لقاح امکان‌پذیر نیست.
اگر درجه حرارت در 5 تا 10 روز قبل از باز شدن گل‌ها بیشتر از 38 درجه سانتیگراد باشد میوه تشکیل نمی‌شود. از لحاظ نیاز نوری گوجه‌فرنگی گیاهی روزخنثی است. یعنی در نور در گل انگیزی آن تأثیری ندارد. گوجه‌فرنگی گیاهی نیازمند آب زیاد است و معمولاً بسته به نوع خاک 1 تا 7 روز یک‌بار به آبیاری نیاز دارد.
کوددهی: جهت تولید 100 کیلوگرم میوه لازم است تقریباً 250 تا 300 واحد ازت، 150 تا 250 واحد فسفر و 250 تا 350 واحد پتاس به بوته‌ها داده شود.
در واحد هکتار مقادیر کوددهی به شرح زیر است: 200 تا 400 واحد ازت، 300 تا 500 واحد فسفر و 400 تا 600 واحد پتاس.
کودهای فسفات را در یک مرحله و ازت را در سه مرحله به زمین می‌دهند. معمولاً قسمت اول ازت که نصف کود اخته است 20روز قبل از کاشت و یک‌چهارم باقی‌مانده را نیز در اوایل رشد میوه همراه با آب آبیاری به زمین می‌دهند.
جدول زیر رابطه عملکرد و EC بر حسب میلی موس(Mmos) را نشان می‌دهد.
تلقیح گوجه‌فرنگی:
بوته گوجه‌فرنگی در شرایط متنوعی قادر به رشد است؛ اما تلقیح گل در شرایط حرارتی بسیار محدود قابل انجام است و در درجات حرارت بالاتر از آن ضعیف خواهد بود. حداقل دمای تلقیح 15-13 درجه سانتیگراد می‌باشد که در غیر این صورت تلقیح را دشوار می‌کند. گوجه‌فرنگی گیاهی اتوگام بوده و معمولاً قبل از باز شدن گل تلقیح آن انجام یافت است و به همین دلیل به‌ندرت می‌توان در شرایط خاصی تلقیح خارجی را در آن مشاهده نمود. به‌هرحال چون داخل تونل هیچ‌گونه عوامل محرک مانند باد یا حشرات برای تلقیح وجود ندارند برای رفع این نقیصه به چند طریق می‌توان عمل نمود:
1- استفاده از زنبورعسل: این زنبورها به طریق غیرمستقیم باعث شوک به گل گردیده و عمل لقاح را آسان کنند.
2- استفاده از ویبراتور برقی که گل‌های موجود را هر دو تا سه روز با لرزش خود تلقیح می‌دهد و بهترین زمان مصرف آن در موقع گرمی هوا و کمی رطوبت است. یعنی حدود ساعت 11 صبح تا ساعتی از بعدازظهر.
3- در کشت زمستانه از هورمون تلقیح کننده نیز می‌توان استفاده کرد.
4- ایجاد شوک روی سیم‌ها و یا مستقیم ضربه‌زدن ملایم روی گل‌ها از دیگر امکانات تسریع و کامل‌شدن تلقیح می‌تواند باشد.
هرس گوجه‌فرنگی:
در کشت گلخانه بوته‌های گوجه‌فرنگی معمولاً هرس می‌شوند. پس از کشت نشا و هدایت عمودی بر روی سیستم اجازه رشد به نشا داده می‌شود. پس از رسیدن ارتفاع بوته به 75 سانتی‌متر تا یک متر، جوانه انتهایی قطع می‌گردد. پس از جوانه انتهایی شاخه‌های فرعی رشد نموده و پس از تولید خوشه در هر شاخه فرعی این شاخه نیز از انتها سر برداری می‌شود. در نتیجه امکان دریافت نور به داخل بوته هاب بیشتر است. این نوع هرس به نام هرس تک شاخه‌ای معروف است.
روش دیگری نیز در هرس وجود دارد که به نام هرس دوشاخه‌ای است. در ارقام با رشد قوی معمولاً پس از چهار‌برگی شدن، از بالای برگ چهارم جوانه قطع می‌گردد و پس از قطع اجازه رشد به دوشاخه فرعی داده می‌شود. این شاخه‌های فرعی را بر روی دو قیم جداگانه در طرفین هدایت می‌کنیم و پس از رسیدن شاخه‌ها به ارتفاع 75 سانتی‌متر هرس یک شاخه‌ای انجام می‌دهیم.
بستن و هدایت بوته گوجه‌فرنگی:
معمولاً از نخ‌های کنفی یا پلاستیکی برای بستن بوته استفاده می‌نمایند و به‌وسیله تک سیم مفتولی یو شکل مقادیری نخ روی قسمت فرورفته آن ذخیره ساخته و با دسته بلندی که دارد به‌راحتی گیره آن را روی سیم‌های سقف گلخانه تکیه می‌دهند در این صورت پایین کشیدن بوته در ناحیه در زمانی که جوانه انتهایی به سقف نزدیک می‌شود با باز نمودن نخ اضافی، ذخیره‌شدن بسیار آسان خواهد بود. عمل نخ بستن بوته‌ها هنگامی است که ارتفاع آنها به‌اندازه 20سانتی‌متر رسیده باشد.
برداشت گوجه‌فرنگی:
طریقه شناخت رسیدن گوجه‌فرنگی عامل مهمی در برداشت میوه است. اگر موادی اطراف بذر را احاطه نموده ژله‌ای شده و با لبه چاقو بتوان آن را از بذر جدا کرد در این صورت میوه رسیده است. تعاریف و اصطلاحات مختلفی در مورد گوجه‌فرنگی وجود دارد:
1- میوه نارس: زمانی است که بذرها کاملاً رشد نکرده و مواد ژله‌مانندی در اطراف بذر به وجود آکنده است
2- میوه سبز رسیده: میوه کاملاً رشدیافته که یک حلقه قهوه‌ای رنگ در محل اتصال ساقه پس از حذف کاسه گل به وجود می‌آید.
3- میوه رنگ اندازی شده: حدود یک‌چهارم سطح در گلگاه رنگی می‌شود.
4- رسیده سفت: میوه تقریباً به‌طورکلی قرمز یا صورتی است لیکن گوشت میوه سفت است
5- رسیده: میوه کاملاً نرم و رنگی است.
جهت عرضه به بازار محلی برای تازه‌خوری باید میوه رسیده سفت برداشت گردد و برای عرضه به بازارهای دوردست‌تر باید در مرحله سبز رسیده برداشت صورت بگیرد و یا جهت بسته‌بندی‌های مجدد نیز در مرحله سبز رسیده باید برداشت شود. برای مصارف خانگی اگر میانگین درجه حرارت روزانه روی 24 درجه سانتیگراد تحت کنترل باشد می‌توان زمانی که رنگ اندازی کامل باشد برداشت شود.
بیماری‌ها و آفات مهم گوجه‌فرنگی در گلخانه:
بیماری‌های گوجه‌فرنگی:
1- لکه موجی گوجه‌فرنگی:
عامل بیماری: آلترناریا آلترناریا
علائم: این بیماری اغلب به میوه گوجه‌فرنگی رسیده حمله کرده و به‌صورت لکه سیاه وسیع پوشیده از اندام‌های غیرجنسی عامل بیماری ظاهر می‌گردد. بعضی از نژادهای این قارچ می‌توانند شکافت‌های عمیق بهرنگ قهوه‌ای ایجاد کرده و با ترشح مواد سمی موجب خشک‌شدن ساقه، برگ و میوه شوند. عامل این بیماری در دمای 26-22 درجه سانتیگراد با رطوبت نسبی بالا و با وجود قطره‌های آب‌روی میزبان به میوه‌های سالم گوجه‌فرنگی نیز حمله کنند. آلودگی بعد از شبنم پایدار به وقوع می‌پیوندد.
کنترل: به‌منظور پیشگیری از آلودگی اصول زیر باید رعایت شود:
– ایجاد شرایط مناسب رشد و نمو گیاه
– انتخاب ارقام با حساسیت کمتر
– چیدن گوجه‌فرنگی به‌محض رسیدن
– ممانعت از غرقاب کردن خاک
– ممانعت از آبیاری بی‌رویه
– سه یا چهار هفته قبل از جمع‌آوری محصول با یکی از سموم ایپرودیوم – تیرام کلروتالونیل – آنیلازین سم‌پاشی گردد.
2- مرگ گیاهچه (ریزوکتونیوز گوجه‌فرنگی):
عامل بیماری: ریزوکتونیاسولانی
علائم: این عامل در خرانه به میزبان حمله می‌کند و به‌صورت لکه‌های قهوه‌ای در ریشه‌ها و پوسیدگی طوقه ظاهر می‌گردد و منجر به مرگ گیاهچه می‌شود. عامل بیماری در هنگام تماس میوه‌های گوجه‌فرنگی با خاک حمله می‌کند و اولین علائم آن به‌صورت لکه‌های قهوه‌ای کمی فرورفته به قطر 2-1 سانتی‌متر که به‌تدریج گسترش می‌یابند سپس مرکز بافت آلوده شکافته شده و رنگ آن قهوه‌ای تیره می‌شود. روی بافت‌های آلوده ممکن است عوامل بیماری‌زای ثانویه رشد کرده و سبب پوسیدگی آبکی شود. رطوبت بالای خاک و دمای 22-16 درجه سانتیگراد از شرایط مساعد آلودگی است.
کنترل:
– تکنیک‌های زراعی مانند تناوب، زهکشی خاک، ازبین‌بردن بقایای آلوده، تهویه هوای خزانه می‌تواند مؤثر واقع گردد.
– خاک زراعی توسط یکی از سموم مانند تیرام ضدعفونی شود.
– بذرها ضدعفونی شوند.
– میزبان آلوده را باید از بین برد.
بیماری آوندی گوجه‌فرنگی:
عامل بیماری: فوزاریوم اکسیزپوروم فرم ویژه لیکوپرسیسی
علائم: این قارچ می‌تواند به میزبان در تمامی مراحل رشد حمله کند. برگ‌های آلوده زرد می‌شوند. گاهی اوقات فقط یک طرف برگ‌ها زرد می‌شود.s برگ‌های آلوده به‌تدریج خشک شده و میزبان میوه کم و نارس تولید می‌کند. اگر بیماری شدت داشته باشد میزبان سریعاً می‌میرد. از علائم ویژه بیماری قهوه‌ای شدن بافت‌های آوندی است. میزبان با تولید صمغ سبب بسته‌شدن آوندهای چوبی خود می‌شود.
عامل بیماری با ترشح مواد سمی سبب انحراف در عمل جذب و دفع آب میزبان می‌شود. دمای 30-27درجه سانتیگراد از شرایط مطلوب بیماری است.
کنترل: ضدعفونی خاک خزانه توسط بخار با یکی از سموم متام سدیم – برمومتیل و ضدعفونی بذر با بنومیل – تیوفانات متیل.
سوختگی شاخ‌وبرگ گوجه‌فرنگی:
عامل بیماری: فیتوفترا اینفستانس
علائم: این بیماری علاوه بر گلخانه در مزارع نیز دیده می‌شود. روی برگ‌ها لکه‌های نامنظم بی‌رنگ که بعد قهوه‌ای s می‌شود ظاهر می‌گردد. در صورت بالابودن رطوبت علایم به تمام برگ انتقال می‌یابد و در سطح پایینی برگ‌های آلوده کپک سفید ظاهر شده و روی ساقه و دمبرگ‌ها علائم به شورت لکه‌های قهوه‌ای طولی می‌باشد. عامل بیماری به میوه گوجه‌فرنگی سبز حمله می‌کند و روی آنها لکه‌های براق نامنظم ایجاد می‌نماید. میوه آلوده رشد نکرده و روی زمین می‌افتد.
کنترل: درصورتی‌که شرایط آلودگی مهیا باشد هر 10 روز بایستی سم‌پاشی صورت بگیرد (با سموم پیشنهادی متالاکسیل، بنالاکسیل و سموم حاوی مس)
اسکلروتینیای گوجه‌فرنگی:
حمله این قارچ به گوجه‌فرنگی به‌خصوص در گلخانه صورت می‌گیرد و سریعاً سبب مرگ می‌شود. روی طوقه به‌صورت لکه‌های قهوه‌ای که به‌تدریج از کپک سفید پوشیده می‌شوند. در میان کپک، سختی نه سیاه قابل یافت است. علائم روی میوه‌های نزدیک به خاک به‌صورت ضایعات قهوه‌ای سیاه ظاهر می‌شود.
کنترل:
– در صورت مشاهده علائم بیماری سم‌پاشی با یکی از سموم ایپرودیون پروسیمیدون – دی کلران
– رعایت تکنیک‌های زراعی مانند ازبین‌بردن بقایای آلوده، زهکشی و تناوب زراعی
کورکی روت:
عامل بیماری: پیره نور کایتالیکوپرسی سی
علائم: از بیماری‌های خطرناک است که به گوجه‌فرنگی و مزرعه حمله می‌کند. ریشه‌های آلوده ازدیاد می‌یابند و چوب‌پنبه‌ای و پوست آنها شکافته شده، ضخیم و ناصاف و تیره می‌شوند. درصورتی‌که به میزبان جوان حمله کند، سبب محدودشدن رشد ریشه‌ها می‌شود. یعنی ریشه‌های فرعی و تارهای کشنده تشکیل نمی‌گردند و درصورتی‌که خاک خیلی مرطوب باشد پوسیده خواهند شد.
کنترل:
رعایت تناوب زراعی، ضدعفونی خاک با برمور متیل یا حرارت، دو رگ کردن گونه‌های حساس مثل اسکولنتوم با گونه‌های مقاوم مثل هیرسوتوم و به‌دست‌آوردن نتایج مقاوم، پوشاندن پای بوته با خاک.
بیماری‌های فیزیولوژیک گوجه‌فرنگی:
پوسیدگی گلگاه گوجه‌فرنگی:
این عارضه فیزیولوژیک به علت تغییرات شدید رطوبت ایجاد شده و باعث ازبین‌رفتن گلگاه می‌شوند. بیماری به‌صورت پوسیدگی چرمی شکل و قهوه‌ای تیره روی گلگاه میوه ظاهر می‌شود. متعادل‌کردن رطوبت موجب می‌شود این عارضه به وجود نیاید.
آفتاب‌سوختگی:
در معرض نور قرارگرفتن میوه به‌صورت ناگهانی موجب آفتاب‌سوختگی می‌شود. هر اقدامی که از نور شدید جلوگیری کند موجب کنترل این بیماری فیزیولوژیک می‌گردد.
آفات مهم گوجه‌فرنگی:
از آفات مهم گوجه‌فرنگی می‌توان به کرم‌های خانواده اسفیجیده اشاره نمود که از میوه‌های گوجه‌فرنگی تغذیه نموده و اگر کنترل صورت نگیرد خسارات فراوانی به گیاه وارد می‌شود. کرم‌های هلیوتیس یکی دیگر از آفات گوجه‌فرنگی است که از ساقه تغذیه نموده و سپس وارد میوه می‌شود. سم‌پاشی با کارباریل برای هر دو نوع مفید بوده و موجب کاهش و نهایتاً ازبین‌رفتن آفات می‌گردد.
منبع: کشت گلخانه ای خیار، گوجه فرنگی و توت فرنگی.تالیف دکتر سیروس بیدریغ.انتشارات علم کشاورزی ایران.1391