کاهو؛ تولید و پرورش در گلخانه

تاریخچه کاشت:

کاهو برای بیش از دو هزار سال کشت و کار شده است. اما به نظر می‌رسد استفاده از آن در اوایل محدود به روغن دانه آن بوده است. کشت آن به‌عنوان سبزی در 356 سال قبل از میلاد به‌وسیله ارسطو و سایرین گزارش شده و شنان می‌دهد از همان اوایل به‌عنوان سبزی معرفی شده است. سپس در اروپای غربی و از سال 1494 در آمریکا کشت می‌شده است. قدمت کشت و کار آن نیز در ایران طولانی است. البته در همه نقاط در هوای آزاد (مزرعه) کشت گردیده است. کاهو به شرایط گلخانه نیز خوب سازگار شده. ولی هزینه تولید در گلخانه و رقابت با محصولی که در طول سال در نقاط مختلف ایران و نیز آمریکا به دلیل شرایط آب‌وهوایی متنوع تولید و به سایر نقاط ارسال می‌شود (معمولاً از نقاط معتدل سرد به نقاط گرم)، تولید آن را در گلخانه غیراقتصادی و به تعویق انداخته است. برعکس در اروپا تولید کاهو در گلخانه نسبتاً زیاد و ارقام مناسبی برای این صنعت اصلاح شده است. در تعدادی از گلخانه‌ها به‌صورت کشت همراه بین ردیف‌های گوجه‌فرنگی و خیار برای استفاده بیشتر از فضای گلخانه در زمستان تولید می‌شود که خالی از اشکال نیست.

ویژگی‌ها:

کاهو با نام علمی Lactuca sativa از خانواده Asteraceae و از نوعی کاهوی وحشی به نام L.scariola به وجود آمده است.این گیاه در بخش‌هایی از آسیا، اروپا و شمال اروپا به‌صورت وحشی می‌روید. درحالی‌که این‌گونه مزه‌ای تلخ دارد، کاهوهای اصلاح شده امروزی بدون ماده تلخ بوده و فقط ارقام کمی که در مزرعه کشت می‌شوند تحت شرایط تنش گرم و تنش آبی تلخ می‌شوند. عامل تلخی کاهو ماده lactocin است.کاهوی اصلاح شده امروزی از اروپا به آسیا آمده است.
از نظر سیکل زندگی کاهو گیاهی یک‌ساله است که ساقه کوتاه و فشرده دارد که در اکثر مواقع برگ‌های فشرده آن تشکیل طیف یا سر(head) می‌دهند.درصورتی‌که اواخر زمستان یا اوایل بهار کشت شوند، پایان دوره رویشی به روزهای بلند و گرما بر می‌خورد که ساقه طویل شده و برگ‌ها از هم فاصله می‌گیرند و گیاه به گل می‌رود که نهایتاً قابل‌فروش یا مصرف نیست. اما عکس از عمل متفاوت ارقام کاهو در مقابل طول روز، این امکان را به وجود آورده است که بتوان برای زمان‌های مختلف سال از ارقام مناسب استفاده کرد. ضمن اینکه باید توجه کرد عمده تولید کاهوی گلخانه‌ای در زمستان است که از این لحاظ مشکلی به وجود نمی‌آید.

شرایط محیطی لازم برای پرورش کاهو در گلخانه:

درجه حرارت:

کاهو دمای روزانه 16-13 درجه سانتی‌گراد و شبانه 9-7 درجه سانتی‌گراد را می‌پسندد (روزانه 18-16 و شبانه 10- درجه سانتی‌گراد 7 طبق نظر Peirce). خصوصاً موقعی که CO2 کافی دردسترس گیاه باشد واکنش خوبی خواهد داشت.
به دلیل شدت نوربالاتر درجه حرارت زیاد باعث می‌شود برگ‌ها به‌سختی به هم بپیچند و خطر کمبود آب افزایش می‌یابد. در هوای ابری و مرطوب باید درجه حرارت و تهویه را هم‌زمان تنظیم کرد. بسیاری از ارقام کاهو تا صفر درجه سانتی‌گراد را تحمل می‌کنند اگرچه رشد و نمو در دمای بسیار پایین کند و طولانی می‌شود؛ لذا حداقل دمای شب کمتر از 5/4 نباشد و برعکس اگر حداکثر دمای شب از 12 درجه سانتی‌گراد گرم‌تر باشد طبق (سر) تشکیل نمی‌شود و برگ‌ها از هم بازمی‌مانند.
در اثر یخ‌بندان برگ‌های کاهو از طول به‌طرف داخل لوله می‌شوند و بین رگبرگ‌ها برجسته و تاول مانند می‌گردد.
پس از تشکیل طبق در کاهو، نوسانات دما خصوصاً افزایش آن مناسب نیست به‌ویژه اگر رطوبت هم بالا باشد باعث تشکیل طبق‌های پف‌کرده می‌شود.
تغییر سریع دما باعث سوختگی حاشیه برگ‌ها می‌شود. همچنین موقعی که دما بالاتر از 18 درجه سانتی‌گراد می‌شود تهویه باید شروع شود.

رطوبت نسبی و تهویه:

رطوبت نسبی بالا نیز باعث افزایش بیماری‌های قارچی می‌شود؛ لذا در جاهایی که آبیاری بارانی صورت می‌گیرد بعد از آن در عصر بایستی تهویه صورت بگیرد. در روزهای گرم خصوصاً اگر یک شب سرد همراه باشد در عصر تهویه لازم است. نوسانات شدید دما باعث سوختگی سربرگ‌ها می‌شود. وقتی دما از 18 درجه سانتی‌گراد بالاتر برود باید تهویه شروع شود.
در کل از رطوبت نسبی بسیار بالا یا آب‌پاشی روی بوته‌ها باید اجتناب شود؛ زیرا باعث گسترش بیماری‌های قارچی می‌شود. درهرصورت دو بار گردپاشی با استفاده از دیکلران یا بنلیت معمولاً در طی یک‌فصل رشد لازم است خصوصاً در روزهای ابری زمستان که معمولاً رطوبت نسبی گلخانه بالاست و خطر بوتریتیس افزایش می‌یابد.

نور:

شدت نور یک فاکتور مهم است. کاهو شدت نور بالا را می‌پسندد و در زمستان در بسیاری مناطق مثل اروپا یا شمال ایران شدت نور کافی نیست تا یک تولید موفق داشته باشیم، بنابراین نور مصنوعی (لامپ‌های جیوه‌ای) لازم است. در دمای بسیار بالا و شدت نور ضعیف علاوه بر سختی حاشیه برگ و گسترش بوتریتیس، طبق تشکیل نمی‌شود.
ما همراه به دلیل کاهش شدت نور در کاهو توصیه نمی‌شود (خصوصاً در زمان تشکیل طبق) اما گاهی انجام می‌شود.

ارقام کاهو:

دو گروه اصلی کاهو برای تولید در گلخانه وجود دارد. یک نوع با طبق فشرده و رنگ روشن، دیگری نوع هلندی که طبق آن بزرگ‌تر با رنگ تیره ولی فشردگی کمتر است. اصولاً بایستی ارقام مناسب شرایط محیطی و زمان کاشت انتخاب شوند؛ مثلاً کاهوهایی که در روزهای کوتاه و کم نور رشد خوبی دارند برای کاشت زمستان انتخاب می‌شوند. ضمناً به مقاومت به بیماری‌ها و آفات تیز باید توجه شود. ارقام کاهو که در شدت نور کم زمستان سرعت رشد بیشتری داشته‌اند اصلاح شده هستند. البته قابل‌ذکر است کاهوهایی که در زمستان در گلخانه تولید می‌شوند طبق کاملاً فشرده ندارند. در مجموع ارقامی که در گلخانه موفق‌تر بوده‌اند از نوع بوستون(bytter head) هستند.همچنین رقم استاندارد فضای باز leaf grand rapid نیز مناسب است.برخی منابع ارقام کاهو را به سه دسته تقسیم می‌کنند.
– ارقام زودرس: که در ماه‌های پاییز، زمستان و اوایل بهار در هوای آزاد یا گلخانه قابل‌کشت هستند و قبل از بلندشدن روزها برداشت می‌گردند.
– ارقام تابستانی و پاییزه: تفاوت آنها با ارقام زودرس این است که آنها دارای دوره تشکیل طبق طولانی‌تری هستند که معمولاً در روزهای بلند نیز ادامه دارد. آنها به‌آسانی در روزهای بلند و نسبتاً گرم به گل نمی‌روند.
– ارقام زمستانی: در روزهای کوتاه رشد رویشی خوبی دارند؛ بنابراین آنها را در پاییز می‌توان در بستر گلخانه نشا نمود. از زمانی که ارقام زمستانی کاهو اصلاح شد، تولید کاهو در گلخانه اهمیت و گسترش بیشتری پیدا کرد؛ زیرا امکان تولید در طول سال از جمله روزهای کوتاه با نور کم فراهم گردید. کیفیت تولیدات گلخانه‌ای نیز بهتر از تولیدات هوای آزاد (مزرعه) است و برای تولید تنها به هوای خنک نیاز دارد.

کاشت بذر و پرورش نشا:

بذر کاهو را می‌توان در جعبه نشا، سینی نشا و یا در بسترهای گلخانه کاشت. می‌توان جابه‌جایی داشت و پس از کمی رشد به گلدان‌های نشایی یا پیت منتقل کرد؛ ولی سال‌هاست که نشای کاهو در سینی‌های کاشت 500-300 حفره‌ای کشت می‌شود. در اینها می‌توان از ترکیب پیت (%90-80) و پرلیت (%20-10) یا کمپوست‌های آماده شرکت‌های مختلف استفاده کرد. این کمپوست‌ها معمولاً نوع کم عناصر برای زمستان و پر عناصر برای شروع بهار و تابستان را دارند.
علاوه بر اینها می‌توان بذرکاری مستقیم در پشته‌های کم‌ارتفاع در گلخانه انجام داد. در هر گرم بذر 600-500 عدد بذر وجود دارد. معمولاً درصد جوانه‌زنی بالاست.
بذرهای پوشش‌دار pellets نیز وجود دارند که هر کیلوگرم آن حدود 13200 یا هر گرم آن 13 عدد بذر دارد؛ ولی گران بوده و مانند بذرهای سایر محصولات گلخانه‌ای از جمله گوجه‌فرنگی، فلفل‌دلمه‌ای و خیار برحسب شمارش (عدد) فروخته می‌شوند.
پس از کاشت سینی‌های بذر را با سرآبپاش آبیاری نموده و در کابینت جوانه‌زنی قرار داده یا با پلاستیک سیاه پوشانده می‌شود تا گرم‌تر و مرطوب بماند. دمای مناسب جوانه‌زنی 16-13 درجه سانتی‌گراد است. دمای کم جوانه‌زنی را به تأخیر می‌اندازد؛ ولی دمای بسیار بالا (30-20 درجه سانتی‌گراد) هم به جوانه‌زنی خسارت می‌زند. به‌محض ظهور جوانه بذرها پلاستیک برداشته شده و نور فراوان در اختیار آنها قرار می‌گیرد.
معمولاً از بذرکاری‌ها انتقال نشا حدود 6 هفته طول می‌کشد؛ ولی اگر پس از جوانه‌زنی گیاهان برای 24 ساعت نور دریافت کنند و دما 20 درجه سانتی‌گراد باشد و آبیاری و تغذیه منظم صورت بگیرد این مدت به نصف (3 هفته) کاهش می‌یابد. موقعی که از اتاق‌های رشد برای پرورش نشا استفاده می‌شود و شدت نوربالاست (15000-6 لوکس) CO2 دو سه برابر حد معمول لازم است (ppm 900-600)
زمان‌بندی کشت بذر، انتقال نشا و برداشت کاهو در جدول زیر ذکر شده است:

خاک و تهیه بستر:

در قدیم کشت کاهوی گلخانه‌ای در soil block، کمپوست فشرده به‌وسیله دستگاه یا lettuce tube(لوله‌های کاغذی پر شده با کمپوست) انجام می‌شد؛ ولی بعدها کشت در خاک بستر گلخانه مرسوم شد. همچنین از روش‌های هیدروپونیک شناور،capillary matting(NFT) نیز استفاده می‌شود.
کاهو خاک نسبتاً غنی با PH5/6-6 نیاز دارد. هوموس خاک باید زیاد باشد (پتاسیم و فسفر در سطح بالا با سطح متوسط نیتروژن). کاهو به نمک حساس است. تولید کاهو در گلخانه کلاً روی مرز (پشته‌های کم‌ارتفاع) صورت می‌گیرد.
آنالیز خاک، افزودن مواد آلی و در صورت لزوم آبشویی توصیه می‌شود. ضدعفونی خاک نیز توصیه شده است. زیرا کاهو حساس به تعدادی از قارچ‌هاست. ضدعفونی به یکی از روش‌های معمول صورت می‌گیرد. استفاده از بخار آب و مواد شیمیایی نیز امکان‌پذیر است. در این صورت بذر علف‌های هرز نیز از بین می‌رود. البته علف‌های هرز کاهو را می‌توان جداگانه به‌وسیله کلروفام(CIPC) از بین برد.معمولاً کاهو یک نوبت قبل از گوجه‌فرنگی پرورش می‌یابد؛ بنابراین هر تیماری که روی خاک صورت می‌گیرد برای هر دو گیاه مفید است.
بر اساس آنالیز خاک اگر فسفر و پتاس در سطح بالا باشد کافی است در غیر این صورت کمبود آنها افزوده می‌شود. همین‌طور نیتروژن در حد متوسط تأمین می‌شود. افزودن 38-34 کیلوگرم پودر استخوان در 1000 مترمربع خاک مفید است.
پس از شخم و دیسک خاک خوب نرم شده (چنگک زده، شن کش می‌کشیم)، اگر خاک کمی مرطوب باشد پشته‌ها راحت‌تر درست می‌شوند.

نشاکاری:

دمای خاک بایستی 11-10 درجه سانتی‌گراد باشد؛ بنابراین در ماه‌های زمستان لازم است یک هفته زودتر سیستم گرمایش گلخانه روشن شود. فاصله کاشت 18×18 تا 23×23 سانتی‌متر و متوسط 20×20 سانتیمتر است. البته بستگی به رقم و عادت رشد آن ممکن است کمی فاصله بیشتر شود. عرض بستر 25/1-1 متر است و لذا در یک بستر 6-5 ردیف کاشته می‌شود. در هر مترمربع 25-20 بوته. انتقال نشا بااحتیاط صورت گرفته و دقت شود نشاهای مریض که معمولاً رنگ پریده‌اند حذف شوند. پس از کاشت نشاها سریع باید آبیاری صورت بگیرد.
در فواصل زیاد کاشت ممکن است درصد سوختگی افزایش یابد. دلیل آن تبخیر بیشتر از سطح خاک و در نتیجه کمبود آب می‌باشد؛ بنابراین تراکم بیشتر باعث حفاظت بوته‌ها از همدیگر و رطوبت نسبی بالاتر می‌گردد.
چکه‌کردن آب از سقف گلخانه به کاهو خسارت می‌زند.

آبیاری و تغذیه:

اگر آبیاری به‌وفور باشد کاهوی بهتری تولید خواهد شد چون نیاز آبی کاهو بالاست و کمبود موجب پیری سریع می‌گردد. اگر کمبود آب موجب خشک‌شدن حاشیه برگ‌ها شود در این صورت کلیه محصول غیرقابل‌فروش خواهد شد. معمولاً کمبود آب به سه دلیل ممکن است رخ دهد:
کاهش سریع رطوبت بستر در روزهای آفتابی
درجه حرارت بالای شب
بالابودن نمک خاک
به دلیل طول دوره رشد کوتاه کاهو، شاید نیازی نباشد در طول دوره تغذیه‌ای صورت بگیرد و همان قبل از کاشت کافی است. درهرصورت کاهو به بالابودن شوری خاک(EC) حساس است.حتی قبل از کاشت بهتر است از کودهای حیوانی استفاده شود؛ چون کودهای شیمایی سریعاً EC را بالا می‌برند. در کشت هیدروپونیک بسته به روش، از محلول غذایی مناسبی که همه عناصر موردنیاز را تأمین می‌کند استفاده می‌شود.

تغذیه CO2:

درصورتی‌که CO2 به‌ویژه در زمستان‌ها که محیط مسدود است استفاده شود با افزایش درجه حرارت تا 18 درجه سانتی‌گراد رشد و در نتیجه میزان محصول به مقدار قابل‌توجهی افزایش می‌یابد. حدود 70 کیلوگرم CO2 برای 100 مترمربع گلخانه از نیم ساعت پس از طلوع آفتاب تا یک ساعت قبل از غروی آفتاب به طور روزانه برای 5-4 هفته نیاز است بدین ترتیب. با کوتاه‌کردن دوره رشد از ابتدای پاییز تا اوایل بهار شاید بتوان سه نوبت کشت کاهو برای گلخانه برنامه‌ریزی کرد.

برداشت:

فاصله بین نشاکاری و زمان برداشت در کشت‌های مختلف متفاوت است. در ماه‌های زمستان که رشد کندتر است 70-60 روز و در ماه‌های بهار که رشد سریع‌تر است حدود 50 روز کافی است، ولی باید توجه داشت که رقم، تغذیه، شدت نور و دمای مناسب همگی مؤثر هستند.
برداشت ممکن است در طول یک هفته صورت بگیرد. اگر اندازه بوته‌ها یکنواخت باشد هم‌زمان برداشت صورت می‌گیرد.

اختلالات فیزیولوژیکی:

سوختگی حاشیه برگ:

سه نوع سوختگی شناخته شده است که با علائم مختلف در زمان‌های متفاوت پدید می‌آید.
– پژمردگی برگ‌ها: پس از نشاکاری ظاهر می‌شود. برگ‌های خارجی بوته که مسن‌تر هستند پژمرده و لوله می‌شوند.
– سوختگی: در برگ‌های خارجی است که حاشیه برگ‌ها قهوه‌ای می‌شود و سلول‌های حاشیه برگ نکروزه شده و می‌میرند و بعداً اغلب می‌پوسند. در شروع بستن طبق این اتفاق می‌افتد.
– سوختگی خارجی: این نوع سوختگی در برگ‌های خارجی یا محافظ می‌باشد که حاشیه آنها قهوه‌ای و خشک می‌شود. این سوختگی در حالت رشد کامل کاهو و شروع برداشت رخ می‌دهد. در این مرحله تعدادی بوته برداشت شده و در نتیجه سطح خاک لخت و تبخیر زیاد و خشک می‌گردد. همچنین برای جلوگیری از شیوع سفیدک آبیاری کمتر صورت گرفته و تهویه گلخانه بیشتر است.
در هر سه مورد دلیل اصلی عدم تعادل آبیاری و جذب توسط گیاه است که غالباً در اثر گرما و تابش شدید آفتاب و نرسیدن آب کافی رخ می‌دهد. گیاه با رشد سریع بیشترین حساسیت را نشان می‌دهد. در خاک‌های بسیار سنگین نیز ممکن است همین اتفاق رخ دهد؛ چون آب را با شدت بیشتری در خود نگه می‌دارند.
کود شیمیایی اضافی نیز ممکن است ایجاد مشکل کند.

تأخیر در تشکیل طبق:

شوری خاک یا EC بالای محلول در کشت هیدروپونیک

تجمع نیترات:

دادن کودهای نیتروژن‌دار زیاد و کمبود نور در گلخانه ممکن است باعث تجمع نیترات در برگ‌های کاهو شود که از نظر تغذیه برای سلامت مصرف‌کننده مضر است و در بازارهایی که میزان نیترات چک می‌شود ممکن است باعث ردشدن خرید محصول گردد (حداکثر غلظت مجاز 2500 میلی‌گرم در کیلوگرم است).

منبع: تکنولوژی پرورش سبزی‌های گلخانه‌ای(در کشت خاکی و بدون خاک). تألیف دکتر مصطفی مبلی، مهندس پروان عقدک. انتشارات ارکان دانش.1390