تغذیه گوجه‌فرنگی (عناصر غذایی و کمبود و بیش بود آنها در گیاه و محصول گوجه‌فرنگی):

عناصر غذایی عناصر شیمیایی هستند که برای رشد و نمو گیاه و عملکرد آن ضروری بوده و کمبود آن‌ها موجب بروز اشکال در فرایندهای سوخت و سازی (متابولیکی) و در نهایت کاهش عملکرد و کیفیت محصول خواهند شد؛ بنابراین دیدن دقیق رشد گیاهان و دقت در علایم کمبود عناصر موردنیاز گیاه می‌تواند در تولید محصولی باکیفیت بالا اهمیت داشته باشد. ازاین‌رو در این نوشتار اهمیت عناصر غذایی در رشد و نمو گیاه و علائم کمبود و بیش بود آنها مورد بررسی قرار می‌گیرد.

نیتروژن:

وضعیت نیتروژن گیاه به‌صورت آشکار در رشد و رنگ گیاه و محصول آن منعکس می‌شود. کمبود نیتروژن منجر به توقف رشد و کوچک و زرد شدن برگ‌ها می‌شود. برگ‌های پیر زرد شده و رگبرگ‌ها به رنگ صورتی درمی‌آیند و پیش از بلوغ می‌میرند. جوانه‌های گل نیز به رنگ زرد درآمده و در نهایت ریزش پیدا می‌کنند. گیاه گوجه‌فرنگی به میزان زیادی به کاربرد نیتروژن پاسخ می‌دهد ولی شدت پاسخ برحسب ماهیت و محتوای نیتروژن بستر، میزان و شکل نیتروژن به‌کاررفته و سایر عوامل مانند روش کشت، محیط و ضدعفونی جزئی بستر متفاوت است. باوجود این ممکن است رشد و عملکرد محصول به استفاده زیاد نیتروژن نیتراته، مقادیر متوسط نیتروژن آمونیومی و مقادیر کم نیتروژن نیتریتی یا آمونیاک آزاد پاسخ دهد. کمبود نیتروژن منجر به کاهش شمار جوانه‌های گل تشکیل شده و کاهش شمار جوانه‌های باز شده، تأخیر در گل‌دهی ونیز افزایش زمان لازم برای رسیدن میوه می‌شود. میزان عملکرد محصول بر پایه نیتروژن به‌کاررفته افزایش می‌یابد ولی ممکن است به‌وسیله سطوح بسیار بالای آن به‌ویژه هنگامی که سطح پتاسیم خاک ناکافی است و یا خاک آهکی سنگین است، تحت‌تأثیر قرار گیرد. رخداد ناهنجاری‌های مربوط به رسیدن میوه به طور معمول در سطوح متوسط نیتروژن در بیشترین سطح قرار دارد ولی ممکن است در سطوح بالای نیتروژن و ناکافی بودن پتاسیم در بستر افزایش یابد. محتوای کل نیتروژن برگ‌های بالغ جوان (به طور معمول پنجمین برگ از بخش بالایی گیاه) به‌منظور ارزیابی وضعیت دقیق محصول بسیار مورداستفاده قرارمی گیرد. در ارتباط با بیشینه عملکرد، چندین برآورد از محتوای نیتروژن برگ‌ها وجود دارد ولی شاید به دلایل گوناگونی شرایط آزمایشی، میزان پیشنهادی به طور قابل‌توجهی تغییر نماید. برخی از محققان بر این باورند که میزان نیتروژن نیتراته تجمع یافته در برگ‌ها برآورد بهتری از وضعیت دقیق محصول در مقایسه با محتوای کل نیتروژن به دست می‌دهد. محتوی نیتروژن نیتراته برگ‌ها همراه با سن افزایش می‌یابد به‌طوری‌که مقدار آن در دمبرگ‌ها بیشتر از پهنک برگ خواهد بود.

فسفر:

کمبود فسفر در گیاه گوجه‌فرنگی به‌صورت رنگ آبی – سبز تیره یا مایل به ارغوانی ظاهرمی شود. ساقه‌ها ضعیف شده و رشد آنها متوقف می‌شود. ریشه‌ها نیز به رنگ قهوه‌ای درآمده و انشعاب‌های جانبی کمی روی آنها رشد می‌یابد. برگ‌های بالغ کوچک شده و برگچه‌ها به‌طرف پایین می‌پیچند. پیرترین برگ‌ها که دارای نواحی خشکیده و رنگ ارغوانی کم‌رنگ هستند، به رنگ زرد با رگبرگ‌های ارغوانی درمی‌آیند و پیش از بلوغ می‌میرند. ارغوانی شدن در سطح زیرین برگ‌ها شامل نواحی رگبرگی و بین رگبرگی است. با وجود این، چندین عامل وجود دارند که دسترسی به فسفر را تحت‌تأثیر قرار می‌دهند که از آن جمله می‌توان به pH، محتوای رطوبتی، درجه تراکم و دمای بستر کاشت اشاره نمود. دسترسی به فسفر با افزایش pH کاهش می‌یابد؛ بنابراین خاک‌های آهکی سنگین جذب فسفر را توسط گیاه کاهش داده و دارای اثر نامطلوب در رشد و عملکرد محصول است. آهک‌دهی خاک در pH4/7-3/6 منجر به کاهش عملکرد به میزان 16-10 درصد شده و در سطوح بالای نیتروژن نسبت میوه‌هایی که به طور یکنواخت نمی‌رسند افزایش می‌یابد. باوجود این سفتی میوه در pH بالا بهبود می‌یابد. فسفر به‌صورت آهسته در خاک انتشار می‌یابد؛ بنابراین جذب فسفر کافی به‌منظور تقویت رشد عادی بستگی به رشد پیوسته ریشه دارد.
افزایش وزن مخصوص ظاهری خاک در اثر فشردگی آن (در اثر رفت‌وآمد افراد و ماشین‌های کشاورزی) جذب فسفر را کاهش می‌دهد و در چگالی بیش از gr/cm33/1 رشد گیاه متوقف می‌شود. در اثر بروز کمبود فسفر (در اثر کاهش جذب) رنگ ارغوانی در سطح زیرین برگ‌ها، روی دمبرگ‌ها و ساقه‌ها پدیدار می‌شود. در بسترهای جامد (خاک)، محلول خاک پیرامون ریشهها با شتاب از فسفر خالی می‌شود درحالی‌که در سیستم‌های هیدروپونیک (آب‌کشت یا کشت بدون خاک) ریشه‌ها به طور پیوسته در تماس با محلول غذایی هستند. به همین دلیل، غلظت‌های به نسبت پایین فسفر برای رشد گیاه کافی به نظر می‌رسد. جذب فسفر به طور معمول با دمای خاک پیرامون ریشه در ارتباط است. برای مثال هنگامی که دمای خاک از 3/13 به 5/15 درجه سانتی‌گراد افزایش می‌یابد افزایش محسوسی در محتوای فسفر برگ‌ها دیده می‌شود. در کشت بدون خاک نیز محتوای فسفر برگ‌ها در دمای 25 درجه سانتی‌گراد بدون توجه به تغییرات دمای هوا و پرتوهای خورشیدی تا 20 درصد افزایش می‌یابد. همبستگی موجود بین عملکرد و درصد فسفر در برگ‌ها نشان می‌دهد که اهمیت نگهداری سطوح کافی فسفر برای گوجه‌فرنگی، ناچیز یا بدون پاسخ در بیش از 45/0 درصد فسفر است و برآوردهای فسفر برگی مناسب یا بهینه شامل 41/0 درصد فسفر است. غلظت‌های کمتر از 13/0درصد فسفر در برگ‌ها منجر به ظهور علائم کمبود در گیاه می‌شود.

گوگرد:

کمبود گوگرد در بین سبزی‌ها کمتر رخ می‌دهد. باوجود این در اثر بروز کمبود، برگ‌های زیرین گیاه به رنگ سبز مایل به زرد درآمده و ساقه‌ها سفت و خشبی می‌شوند. علاوه بر اینکه لکه‌های ارغوانی کوچکی در بین رگبرگ‌های برگ‌های پیرتر پدیدار می‌شوند. برگ‌های جوان به‌طرف پایین پیچیده و پس از آن لکه‌های قهوه‌ای (خشکیده) غیرمنظم گسترش می‌یابند. تعیین دامنه کمبود گ.گرد دشوار است ولی بافت برگ‌ها در مقادیر کمتر از 25/0 درصد از گوگرد، علائم کمبود شدید را از خود بروز می‌دهند. باوجود این، میزان گ.گرد در برگ‌های سالم گوجه‌فرنگی 2/3-96/0 درصد و کمبود آن در مقادیر کمتر از 48/0 درصد ثبت شده است.

پتاسیم:

پتاسیم نه‌تنها برای رشد طبیعی گیاه ضروری است بلکه بدون شک عنصر غذایی بسیار مهمی در تعیین کیفیت میوه گوجه‌فرنگی است. امروزه به‌خوبی مشخص شده است که مقادیر موردنیاز برای تولید میوه‌های رسیده یکنواخت به میزان قابل‌توجهی بیش از میزان عناصری است که برای تولید بیشینه عملکرد ضروری هستند. شاخساره گیاه گوجه‌فرنگی در اثر کمبود پتاسیم در آغاز به‌صورت غیرطبیعی به رنگ سبز تیره و بیشتر به رنگ قهوه‌ای مایل به ارغوانی درمی‌آید. رنگ زرد حاشیه برگ‌ها گسترش‌ یافته و در نواحی بین رگبرگی گسترش می‌یابد و در نهایت حاشیه‌های برگ‌ها به رنگ قهوه‌ای درمی‌آیند. برگ‌های پیرتر یا تازه بالغ شده، زرد شدن بین رگبرگی و لکه‌های قهوه‌ای خشکیده بین رگبرگی را که گاهی اوقات در برگچه‌های جوان نیز ظاهرمی شود از خود بروز می‌دهند.بررسی‌ها نشان داده است که حذف کود پتاسه وقوع رسیدن لکه‌ای را افزایشمی دهد.
ارتفاع گیاه و سطح برگ در اثر کمبود پتاسیم کاهش می‌یابد. باوجود این تشکیل گل تحت‌تأثیر قرار نمی‌گیرد ولی شمار میوه‌های درحال‌رشد در هر خوشه و وزن میانگین میوه‌ها کاهش می‌یابد. پاسخ‌های عملکرد نیز تااندازه‌ای متغیر است ولی آنچه که اهمیت دارد این است که سطح ابتدایی پتاسیم خاک بدون شک چنین صفاتی را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد. با وجود این برهم‌کنش با دیگر عناصر غذایی نیز مهم بوده و هنگامی که سطح نیتروژن عامل محدودکننده نباشد افزایش پتاسیم و افزایش نسبت پتاسیم به نیتروژن در تغذیه مایع و نیز ترکیبی از سطوح بالای نیتروژن و پتاسیم منجر به کاهش عملکرد می‌شود. این کاهش در عملکرد می‌تواند ناشی از افزایش شوری در بستر باشد. سطوح بالای پتاسیم ممکن است عملکرد یا کیفیت میوه را از طریق کاهش جذب منیزیوم و کلسیم توسط گیاه تحت‌تأثیر قرار دهد. زرد شدن برگ‌های گوجه‌فرنگی می‌تواند در ارتباط با سطوح بسیار بالای پتاسیم خاک صورت پذیرد. سطوح بالای پتاسیم به‌صورت معمول شکل میوه را بهبود می‌دهد ولی منجر به کاهش اندازه میوه و کاهش بروز ناهنجاری‌ها در هنگام رسیدن میوه می‌شود. علاوه بر این سفتی میوه بهبودیافته و توخالی شدن میوه که یک ناهنجاری مرتبط با رشد زودهنگام در شرایط نوری پایین است به میزان زیادی کاهش می‌یابد. اسیدیته آزاد (قابل تیتره کردن) میوه که یکی از اجزای اصلی در مزه گوجه‌فرنگی است ارتباط نزدیکی با وضعیت پتاسیم خاک و گیاه دارد.
مقادیر گزارش شده برای محتوای پتاسیم برگ‌های گوجه‌فرنگی تنوع بسیاری دارد.با وجود این، غلظت‌های 7-4 درصد برای مزه و کیفیت مناسب میوه بهینه است (برای پانزدهمین برگ از بالا) ولی محتوای پتاسیم برگ‌ها در اثر کاربرد سطوح بالای نیتروژن کاهش می‌یابد.

کلسیم:

بستر جامد مانند خاک بسیار کم جذب کلسیم را در گوجه‌فرنگی گلخانه‌ای محدود می‌سازد. چون کربنات کلسیم یا کربنات کلسیم – منیزیوم و کودهای فسفره (شامل فسفات و سولفات کلسیم) به طور معمول پیش از کاشت گیاه با خاک مخلوط می‌شوند. در سیستم هیدروپونیک، این عنصر غذایی به طور معمول با نیترات کلسیم در سطح کافی برای استفاده گیاه نگه داشته می‌شود؛ بنابراین کاهش میزان کلسیم گیاهان و بروز علائم کمبود به طور معمول از دیگر عواملی که مانع جذب کلسیم یا توزیع آن در گیاه می‌شوند، ناشی می‌شود. شرایطی که به طور معمول جذب کلسیم را کاهش می‌دهند شامل اثر رقابتی غلظت‌های بالای دیگر کاتیون‌ها مانند پتاسیم، سدیم، منیزیوم یا آمونیوم در خاک است. علاوه بر این باتوجه‌به اینکه کلسیم از میان آوند چوبی عبور می‌کند بنابراین جذب آن در دمای پایین ریشه، حرکت محدود آب به دلیل خشکی یا شوری در خاک و یا به دلیل رطوبت بالا در هوا متأثر می‌شود.
کلسیم از جمله عناصر غذایی است که در استحکام دیواره یاخته‌ها و فرایندهای درونی، پایداری غشای یاخته‌ای، مقاومت در برابر شوری و بیماری‌ها نقش مهمی ایفا می‌کند. علائم کمبود کلسیم در آغاز در برگ‌های جوان ظاهر شده و در گیاهان مبتلا برگ‌های جوان و نزدیک به انتهای شاخه بدشکل، چروکیده و کج‌ومعوج می‌شوند و نوک برگ‌ها و حاشیه آنها به‌طرف بالا یا پایین برمی‌گردد. در سیستم کشت در شن، گیاهان پاسخ‌های بسیار زودی را به کمبود کلسیم بروز می‌دهند و علائم کمبود در طول 5-3 روز ظاهر شده و گسترش می‌یابد. در اثر کمبود، گیاهان حالت آماس (تورژسانس) خود را از دست می‌دهند و روی ساقه بالایی لکه‌های خشکیده تشکیل می‌شود. برگ‌های بالایی در آغاز به رنگ سبز تیره و پس از آن در حاشیه‌ها به رنگ زرد درمی‌آیند و در نهایت خشک می‌شوند. همچنین رنگریزه های زرد، نارنجی و ارغوانی در مرکز برگچه‌های انتهایی تشکیل می‌شود که سپس به برگچه‌های جانبی گسترش ‌یافته و سرانجام برگ‌ها می‌میرند. در شرایط کمبود شدید، جوانه انتهای (مریستم) از بین رفته و ساقه اصلی به‌تدریج خشک می‌شود. خوشه‌های گل نیز در میوه نشینی شکست خورده و میوه‌های تشکیل شده نیز دچار پوسیدگی می‌شوند.
مقادیر بالای آهک به دلیل افزایش pH منجر به کاهش دسترسی به دیگر عناصر غذایی از جمله آهن، منگنز و بر می‌شود. آهک‌دهی سنگین، کیفیت میوه را نیز تحت‌تأثیر قرار می‌دهد؛ بنابراین افزایش در اندازه میوه در خاک‌های آهک‌دار با کاهش در شمار میوه‌های تشکیل شده در ارتباط است. در اثر آهک‌دهی، نسبت میوه‌های بدشکل و نیز درصد میوه‌هایی که به طور هم‌زمان نمی‌رسند، افزایش می‌یابد. باوجود این، سفتی میوه بهبودیافته و با کاهش تنفس و در نتیجه کاهش تولید اتیلن، زمان رسیدن میوه به تأخیر می‌افتد.
مدارک زیادی وجود دارد که ارتباط بین پوسیدگی گلگاه و کمبود کلسیم در میوه را به اثبات می‌رساند. علائم اولیه به‌صورت نواحی آب گزیده ظاهر می‌شود که بعدها به رنگ قهوه‌ای بسیار تیره درآمده و ناحیه‌ای را تشکیل می‌دهند که آب خود را ازدست‌داده است. این ناهنجاری می‌تواند منجر به کاهش قابل‌توجه میوه‌های قابل‌عرضه به بازار شود. رسیدن پیش از بلوغ قسمت‌های مجاور بافت‌های قهوه‌ای یکی از ویژگی‌های بارز پوسیدگی گلگاه است و در شرایط مناسب برای بروز این ناهنجاری، نخستین میوه‌هایی که در مرحله رسیدن هستند به‌وسیله آن تحت‌تأثیر قرار می‌گیرند. بر پایه یک آزمایش بروز پوسیدگی گلگاه در میوه‌های رشد یافته در کشت محلول از 55 درصد در مقادیر 125 میلی‌گرم در لیتر کلسیم به ترتیب4/3 درصد و 4/2 درصد در مقادیر 500 و 1000 میلی‌گرم در لیتر کلسیم کاهش یافته است و بیشترین میزان پوسیدگی گلگاه در مقادیر 2000 میلی‌گرم در لیتر کلسیم دیده شده است که این افزایش با مقادیر بالای نیتروژن آمونیومی نیز به میزان زیادی افزایش می‌یابد. کاهش محتوای کلسیم میوه در مقادیر بالای پتاسیم (41درصد) و منیزیوم (45 درصد) نیز یکی از عوامل وقوع پوسیدگی گلگاه است.رطوبت پایین در شب و غلظت بالای نیتروژن در ناحیه ریشه نیز می‌تواند باعث وقوع این ناهنجاری می‌شود. در شرایط مناسب، وجود فشار ریشه‌ای مثبت در شب، انتقال کلسیم به بافت‌ها را افزایش داده و میزان تنفس اندام‌ها کاهش می‌یابد. وقوع پوسیدگی گلگاه به میزان با رشد رویشی قوی گیاه نیز مرتبط است و مواد شیمیایی تنظیم کنند 5 رشد دارای اثرات محسوسی در بروز این ناهنجاری هستند. برای مثال، اسید جیبرلیک وقوع پوسیدگی گلگاه را افزایش داده ولی دیگر تنظیم‌کننده‌های رشد مانند سایکوسل که یک ماده به تأخیر اندازه رشد است این ناهنجاری را به میزان زیادی کاهش می‌دهد.در شرایطی که میزان تبخیر بالا است انتقال کلسیم از میوه‌های کوچک کاهش یافته و منجر به ازبین‌رفتن حساسیت، ناپایداری بافت‌ها و در نتیجه، بروز پوسیدگی گلگاه می‌شود.
محتوای کلسیم جوان‌ترین برگ‌های گیاه به نسبت پایین است (2-1 درصد) ولی به دلیل تجمع آن در برگ‌های پیرتر، میزان آن در این برگ‌ها حدود 7-6 درصد است.کاربرد مقادیر بالای نیتروژن، پتاسیم یا منیزیوم، محتوای کلسیم گیاه و میوه را کاهش می‌دهد.جذب کلسیم به میزان زیادی تحت‌تأثیر نوع منبع نیتروژن است.برای مثال در یک بررسی دیده شد که محتوای کلسیم گیاهان جوانی که تنها با منبع نیتروژن آمونیومی تغذیه شده بودند در مقایسه با گیاهان تغذیه شده با نیتروژن نیتراته به میزان بیش از 80 درصد کاهش می‌یابد.علائم کمبود کلسیم در مقادیر کمتر از یک درصد کلسیم در برگ‌ها ظاهر می‌شود.

منیزیوم:

منیزیوم تنها جزء معدنی مولکول کلروفیل است که در مرکز این مولکول قرار گرفته و کمبود آن در گیاه موجب کاهش میزان کلروفیل و در نتیجه کند شدن رشد گیاه می‌شود. علائم کمبود منیزیوم در گیاه شامل ظهور رنگ زرد در بین رگبرگ‌ها در برگ‌های پیرتر گیاه است.منیزیوم جذب دیگر عناصر به‌ویژه فسفر را تنظیم کرده و در تولید هیدرات‌های کربن یا مواد قندی مؤثر است و وجود آن برای تداوم سوخت‌وساز نوری و چرخه اسیدسیتریک در تنفس یاخته‌ای اهمیت بسیاری دارد. در کشتزارهای مبتلا به کمبود منیزیوم، خواص انباری میوه‌ها نیز کاهش می‌یابد.شدت بروز علائم کمبود منیزیوم با سن گیاه رابطه مستقیم دارد. کمبود منیزیوم شاید متداول‌ترین ناهنجاری تغذیه‌ای گوجه‌فرنگی گلخانه‌ای باشد که بی‌تردید با سطوح بالای پتاسیم لازم برای تولید میوه‌هایی باکیفیت بالا تشدید می‌شود.زرد شدن و خشک‌شدن بافت‌های بین رگ‌برگی برگ‌های گوجه‌فرنگی با این کمبود مرتبط است.سیستم آوندی و نواحی مجاور پهنک و نیز حاشیه‌های برگ‌ها، سبزرنگ باقی می‌مانند ولی نواحی بین رگبرگی متمایل به زرد یا زرد مایل‌به‌سبز می‌شوند.گسترش زرد شدن بین رگبرگی از حاشیه برگ‌های پیرتر آغاز شده و به‌طرف بخش بالایی گیاه گسترش می‌یابد.برگ‌های پیرتر، قهوه‌ای رنگ و در نهایت خشک می‌شوند و این فرایند با شتاب به برگ‌های جوان گسترش می‌یابد.علائم کمبود به طور معمول هنگامی که گیاه دارای محصولات سنگینی است در آغاز در رگبرگ‌های میانی گیاه ظاهر می‌شود. در هنگام بیشینه باردهی در کشت هیدروپونیک که علائم با شتاب (برای مثال مدت کوتاهی پیش نخستین برداشت) در گیاه گسترش می‌یابد می‌تواند ناشی از رشد ریشه و ازبین‌رفتن ریشه‌های پیرتر باشد.بنابراین به نظر می‌رسد که وقوع کمبود در گیاه و محصول در این مرحله ممکن است با سلامتی و گسترش سیستم ریشه‌ای در ارتباط باشد.محلول‌پاشی گیاهان با سولفات منیزیوم (محلول 5/2 درصد MgSO4.H2O همراه با عامل سورفکتانت یا خیس‌کننده) نتایج بسیار مطلوبی در مقایسه با مصرف خاکی این محلول به همراه دارد ولی در اثر محلول‌پاشی زیاد احتمال بروز سوختگی برگ وجود دارد.بنابراین استفاده از غلظت‌های پایین 2-1درصد مناسب به نظر می‌رسد.کمبود ملایم منیزیوم اثر ناچیزی در میوه دهی دارد ولی کمبود متوسط یا شدید ممکن است منجر به کاهش قابل‌توجه عملکرد شود.برای نمونه در یک آزمایش گیاهانی که برای مدت طولانی با منیزیوم تغذیه نشده بودند علائم کمبود را برای چهار سال متوالی نشان دادند ولی کاهش محسوس در عملکرد (12درصد) تنها در سالی که میزان آفتاب بالابود دیده شد.کاهش عملکرد در اثر کمبود در خاک‌های آهکی سنگین (18درصد) نسبت به خاک‌های آهک داده نشده (6 درصد) بیشتر بوده است.
برگ‌های سالم به طور معمول محتوای بیش از 4/0 درصد منیزیوم هستند و کمبود شدید آن با محتوای کمتر از حدود2/0 درصد منیزیوم در ارتباط است.محتوای منیزیوم برگ‌ها با کاربرد مقادیر بالای پتاسیم کاهش می‌یابد.آهک‌دهی زیاد می‌تواند منجر به کاهش محتوای منیزیوم برگ‌ها شود.

آهن:

آهن یکی از عناصر ضروری برای رشد همه گیاهان است به‌طوری‌که در صورت کمبود آن، کلروفیل به میزان کافی در برگ‌ها تولید نشده و برگ‌ها رنگ‌پریده به نظر می‌رسند. زردی برگ ناشی از آهن شکل خاصی از کمبود آهن در گیاه است که بخش گسترده ای از کشورمان را دربرگرفته است.استان‌های خراسان، فارس، خوزستان، اصفهان، تهران و آذربایجان بیش از دیگر مناطق دچار این ناهنجاری هستند.
در گیاهان دارای کمبود آهن بیشتر برگ‌های بالایی حالت رنگ‌پریده به خود می‌گیرند و لکه‌های بین رگبرگی مرکزی در بن برگ‌های مرکب و برگچه‌ها ظاهر می‌شود.نواحی خشکیده حاشیه‌ای و بین رگبرگی در برگ‌های جوان همراه با ارغوانی شدن مختصر دمبرگ‌ها گسترش می‌یابد.علاوه بر زردی برگ‌های بالایی، بخش انتهایی ساقه اصلی نیز حالتی رنگ‌پریده به خود می‌گیرد و رشد گیاه محدود می‌شود.کمبود آهن به میزان بسیار کم به دلیل نبود آن در بستر کشت رخ می‌دهد و بیشتر با برخی از عوامل مانند تهویه ضعیف در اثر آبیاری بیش از حد، ناهنجاری‌های ریشه یا pH بالا (بیشتر از 7) القا می‌شود. محتوای آهن شاخساره ممکن است با سطوح بالای برخی از عناصر مانند کلسیم، منگنز و روی متأثر شود به‌طوری‌که انتقال آهن از ریشه به برگ‌ها هم‌زمان با افزایش میزان منیزیوم کاهش یافته و آهن در ریشه‌ها تجمع می‌یابد.

منگنز:

نقش عمده منگنز در گیاه مشارکت در سامانه‌های ترکیبی است. به‌عنوان‌مثال این عنصر جزئی از سامانه آنزیمی آرژیناز و فسفو ترانسفراز شناخته شده است.منگنز در واکنش‌های انتقال الکترون در گیاه مؤثر است و در تولید کلروفیل نیز نقش دارد.مقادیر بالای آن در خاک می‌تواند هم جذب آهن را تحت‌تأثیر قرار دهد و باعث تشدید ناهنجاری‌های ناشی از سمیت منگنز در گیاه شود.کمبود منگنز ممکن است در خاک‌های آهکی یا آهکی سنگین دیده شود.در اثر کمبود این عنصر، اندازه برگ‌های بالغ کاهش یافته و لکه‌های سبز مایل به زرد که در نهایت بهرنگ زرد درمی‌آیند در نواحی بین رگبرگی گسترش می‌یابند.لکه‌های کوچک قهوه‌ای رنگ در نواحی زردرنگ گسترش می‌یابند.این فرایند از بن برگچه‌ها آغازمی شود.اندازه سیستم ریشه‌ای نیز به‌شدت کاهش می‌یابد.علائم کمبود از بخش‌های بالایی گیاه آغازشده و سپس به همه برگ‌ها گسترشمی یابد.باوجود این زردی ناشی از کمبود منگنز به‌شدت زردی ناشی از کمبود آهن نیست ولی نواحی لکه‌دار شده سرانجام خشک می‌شوند.مقادیر بالای منگنز منجر به تشکیل زخم‌های قهوه‌ای رنگ در دمبرگ‌ها و ساقه‌ها به‌ویژه در نزدیکی گره‌ها شده و برگ‌ها خشک می‌شوند.نوک کاسبرگ‌ها نیز خشک شده و می‌میرند.لکه‌های خشکیده بزرگ و با شتاب گسترش یافته و همه گیاه را تحت‌تأثیر قرار می‌دهند.
علائم کمبود در گیاهان جوان g/lµ23 منگنز دیده می‌شود و علائم کمبود در بیشتر گیاهان بالغ با میزان g/lµ25 منگنز یا کمتر در ارتباط است ولی ممکن است در این غلظت برخی از برگ‌ها علائم کمبود را نشان ندهند.در خاک‌های اسیدی یا غرقاب ممکن است مقادیر بالایی از منگنز به‌وسیله گیاه جذب شده و موجب مسمومیت گیاه شود ولی این ناهنجاری در گلخانه می‌تواند ناشی از ضدعفونی بستر با بخار باشد.علاوه برابر این مسمومیت شدید می‌تواند رشد دانهال را چهار هفته پس از کاشت آنها در کمپوستی با pH 4/5 که با بخار ضدعفونی شده است، متوقف سازد.در چنین شرایطی لپه‌ها آغاز به زرد شدن کرده و در نهایت می‌ریزند.این زرد شدن به برگ‌های حقیقی گسترش یافته و لکه‌های قهوه‌ای رنگ در دمبرگ‌ها و ساقه‌ها ظاهر می‌شوند.

مس:

مس در گیاه بیشتر در فعالیت‌های آنزیمی دخالت دارد.وجود این عنصر در سامانه‌های آنزیمی اکسیداز – کاتالاز ضروری است.همچنین این عنصر در واکنش‌های انتقال الکترون سهیم بوده و فعال‌کننده چندین آنزیم است.این عنصر در گیاه متحرک نیست.بنابراین کمبود آن در آغاز در برگ‌های جوان‌تر گیاه دیده می‌شود.میزان مس تا حدود بسیار کم و ممکن است به‌صورت ترکیب پیچیده (کمپلکس) آلی مانند Cu-EDTA نیز جذب شود ولی بهتر است به‌صورت سولفات مس استفاده شود.کمبود مس تا حدودی بسیار کم در کشت گلخانه‌ای گوجه‌فرنگی دیده می‌شود. این کمبود در خاک‌هایی با مواد آلی بسیار بالا یا محیط‌های کشت بدون خاک مانند پیت رخ می‌دهد و به دلیل تشکیل ترکیب پیچیده پایدار بین مواد آلی و مس، جذب این عنصر توسط گیاه با دشواری روبرو می‌شود. در اثر کمبود مس، رشد گیاه به میزان زیادی کاهش یافته و حاشیه برگ به‌سوی بالا و درون پیچیده و به‌شدت خشک می‌شود. همچنین گلدهی به تأخیر می‌افتد یا متوقف می‌شود.علاوه بر این رشد سیستم ریشه‌ای نیز به میزان زیادی کاهش می‌یابد.برگ‌های زرد شده حالت برنزی به خود می‌گیرند و سرانجام به رنگ قهوه‌ای درمی‌آیند.حاشیه برگ‌ها خشک شده و رگبرگ‌ها به رنگ سیاه درمی‌آیند.ظهور و گسترش لکه‌های چوبی قهوه‌ای رنگ روی ساقه‌ها و دمبرگ‌ها از دیگر علائم کمبود مس در گیاه است.در صورت شدید نبودن کمبود ممکن است علائم به‌صورت کامل قابل دیدن نباشند.برای مثال حاشیه و نوک برگ‌ها پژمرده شده و در برگ‌های پیرتر به‌شدت لوله می‌شوند.برگ‌های گیاهان جوان در حال گلدهی به رنگ سبز مایل به آبی و سبز تیره با حاشیه و نوک نرم در می‌آیند.علائم اولیه در گیاهان بالغ (12-10 هفته پس از کاشت)، پژمردگی جوان‌ترین برگ‌ها و به دنبال آن زرد شدن پیرترین برگ‌هاست.کمبود مس در خاک‌های با آهک بالا (pH بیشتر از 5/8) دیده می‌شود.در خاک‌های آهکی، میوه‌های موجود در خوشه‌های بخش بالایی گیاه در بزرگ‌شدن دچار ناهنجاری شده و میوه نشینی با شکست روبرو می‌شود.برگ‌های دارای کمبود حاوی g/lµ 5-4 مس در گیاهان سالم هستند.

روی:

روی به طور عمده به شکل یون Zn2+ از محلول خاک جذب گیاه می‌شود. این یون در خاک‌های دارای واکنش قلیایی به‌صورت Zn(OH)2 جذب گیاه خواهد شد. روی در بسیاری از سامانه‌های آنزیمی گیاه نقش کاتالیزوری، فعال کننده یا ساختمانی دارد و در ساخته‌شدن و تجزیه پروتئین‌ها در گیاه نیز دخالت دارد.گیاهان مبتلا به کمبود روی از لحاظ عامل‌های تنظیم‌کننده رشد نیز دچار کمبود هستند.میزان روی موجود در گیاه با سن گیاه رابطه عکس دارد.کمبود روی در گوجه‌فرنگی گلخانه‌ای بسیار کم رخ می‌دهد.در اثر کمبود روی نواحی بین رگبرگی برگ‌های زیرین به زردی گراییده و این زردی به برگ‌های بالایی نیز گسترش می‌یابد.برگ‌های زیرین در نهایت به رنگ قهوه‌ای درمی‌آیند.رشد رویشی محدود شده و تولید میوه تا بیش از 55 درصد کاهش می‌یابد. در اثر کمبود شدید در گیاهان کشت شده در شن نیز رشد آنها محدود می‌شود.برگچه‌ها به‌سوی پایین پیچیده و طول کوتاهی از بافت خشکیده در طول دمبرگ‌ها در نزدیکی بن برگچه‌ها گسترش می‌یابد.برگ‌های واقع در بخش زیرین گیاه دارای g/lµ 17 روی است درحالی‌که برگ‌های سالم دارای حدود g/lµ 30 روی هستند.جذب روی ممکن است با غلظت‌های بالای دیگر مواد سنگین یا فسفر کاهش یابد.برای مثال افزایش سطح منگنز منجر به کاهش محتوای روی برگ‌ها شود. در اثر مسمومیت ناشی از روی، رگبرگ‌ها به رنگ قهوه‌ای و خشکیده درآمده و زردی غیریکنواختی در برگ‌های پیرتر پدیدار می‌شود.همچنین رگبرگ‌های واقع در نزدیکی حاشیه برگ‌ها به‌ویژه در سطح پشتی به رنگ صورتی یا ارغوانی درمی‌آیند.برگ‌های جوان‌تر با زردی بین رگبرگی، کوچک باقی می‌مانند.ارغوانی شدن در بخش زیرین برگچه‌ها گسترش می‌یابد و رگبرگ‌ها به رنگ قهوه‌ای مایل به قرمز درمی‌آیند.گاهی زرد و خشک‌شدن شاخساره در کشت گلخانه‌ای گوجه‌فرنگی به طور مستقیم با چکه کردن آب غلیظ از ناودان‌های آهنی گالوانیزه در ارتباط است.

بر:

این عنصر در خاک به‌صورت برات‌های کلسیم و سدیم یافت می‌شود. مهم‌ترین منبع بر در خاک، کانی‌های تورمالین و براکس هستند که بر موجود در آنها به‌تدریج به شکل قابل‌استفاده برای گیاه درمی‌آید. در خاک‌های دارای بافت سبک، بر در اثر بارندگی یا آبیاری شسته شده و از دسترس گیاه خارج می‌شود.همچنین در pH بالاتر از 8 و در خاک‌های آهکی میزان جذب بر به میزان زیادی کاهش می‌یابد. اگرچه غلظت بر در خاک‌های آهکی بیشتر از خاک‌های اسیدی است ولی به علت واکنش متقابل بین کلسیم و بر جذب این عنصر در خاک‌های آهکی به‌دشواری صورت می‌پذیرد.گیاهان بر را به‌صورت H2BO-3 جذب می‌کنند. بر نقش عمده‌ای در فعالیت زیستی گیاه دارد و در تقسیم سلولی بافت‌های جوانه انتهایی (مریستمی)، تشکیل جوانه‌های برگ و گل، ترمیم بافت‌های آوندی، سوخت‌وساز قند و مواد هیدروکربن‌دار و انتقال آنها، تنظیم میزان آب و هدایت آن در یاخته‌ها، انتقال کلسیم در گیاه و تنظیم نسبت کلسیم به پتاسیم در گیاه، ساخت پروتئین، رشد ریشه، سوخت‌وساز چربی و ساخت پکتین، تشکیل دیواره یاخته‌ای و نقل‌وانتقال مواد محلول در بین یاخته‌ها نقش مهمی را ایفا می‌کند. علاوه بر این مقاومت گیاهان در برابر سرما و بیماری‌ها افزایش می‌دهد. در اثر کمبود بر، نوک برگچه‌های برگ های پیرتر زرد شده و رگبرگ‌ها به رنگ صورتی درمی‌آیند. نواحی زردرنگ در آغاز کوچک باقی می‌مانند ولی به‌تدریج به دیگر برگچه‌ها گسترش می‌یابند.زردی نوک برگ‌های زیرین گیاه و شکنندگی برگچه‌ها و دمبرگ‌ها از علائم مشخص کمبود بر در برگ‌های بالغ است.این نوک‌های زردرنگ برگچه‌ها پس از آن خشک شده و به رنگ قهوه‌ای درمی‌آیند. در شرایط بروز کمبود شدید، برگ‌های بالایی در طول حاشیه برگ به رنگ قهوه‌ای – نارنجی درمی آیند.برخی برگ‌ها به رنگ کرم کم‌رنگ با حاشیه ارغوانی متمایل شده و برگچه‌ها به‌سوی پایین می‌پیچند. در کمبود بسیار شدید نقاط رشد می‌میرند. در گیاهان کشت شده در شن، حاشیه برگ‌های بالایی در بن زردرنگ شده و رنگ ارغوانی مایل به قرمز و ارغوانی کم‌رنگ گسترش می‌یابد و رگبرگ‌ها در بخش زیرین برگ‌ها ارغوانی رنگ می‌شوند.همچنین دمبرگ‌های برگچه‌ها شکننده شده و اندازه سیستم ریشه‌ای به میزان زیادی کاهش می‌یابد.انتهای ریشه‌ها نیز (به‌ویژه ریشه‌های جوان) به رنگ قهوه‌ای درآمده و ژلاتینی می‌شود.علائم کمبود در اثر آهک‌دهی و نیز کاربرد یا پتاسیم نیز ظاهر می‌شود.
برگ‌های سالم و جوان گوجه‌فرنگی دارای 125-24 بر هستند.محتوای بر برگ‌ها به طور معمول رابطه مستقیمی با سن گیاه دارد.لازم به یادآوری است که سطوح بالای بر نیز منجر به خشک‌شدن حاشیه‌های برگ‌ها می‌شود.این پدیده ابتدا در برگ‌های زیرین گیاه ظاهر می‌شود و سپس به بخش بالایی گیاه گسترش می‌یابد.

مولیبدن:

کمبود مولیبدن در خاک‌های اسیدی و پیت رخ می‌دهد و به طور معمول با آهک‌دهی یا محلول‌پاشی گیاهان با ترکیبات دارای مولیبدن می‌توان این کمبود را به‌زودی جبران کرد. در اثر کمبود مولیبدن لکه‌های مشخصی در برگ‌های زیرین ظاهر می‌شود. آنگاه حاشیه برگ‌ها خشک و لوله شده و بیشتر گل‌ها پیش از میوه نشینی می‌ریزند. علائم کمبود در نهایت به برگ‌های جوان گسترش می‌یابد. برگ‌های پیرتر می‌میرند و پیش از بلوغ می‌ریزند و نقطه رشد و سرانجام همه گیاه خشک می‌شود.

 

منبع:کتاب گوجه‌فرنگی.دکتر مهدی بهنامیان، دکتر مهدی حسن پور، دکتر سارا دژستان.نشر آییژ